PARERGON-ARKIV

SarpsborgAvisa
Stadig vekk slenger vi rundt oss med ord og uttrykk som om vi visste hva vi sa. Rart med det der. For eksempel visst vi snakker om å kaste blår i øynene på folk, noe som jo ikke er helt uaktuelt nå i disse før-før-valgkampstider, så skjønner kanskje de fleste hva som menes. Men hva er blår? Se det, det er nok kunnskap som er tapt for de aller fleste av oss, selv de med landbruksbakgrunn. Klart, det betyr jo at de som kaster ikke helt vil at vi skal se hva de holder på med. Det er det heller ingen tvil om at de ville ha oppnådd dersom de helt bokstavelig hadde kastet blår. For det er nemmelig korte grove trevler av hamp eller lin som er blitt skilt ut ved heklingen, og det er ikke godt å få i øynene. Hva enten man lider av høysnue eller ikke. Vel, det er mulig jeg undervurder folk når jeg påstår at de ikke vet hva de sier alltid, men jeg ante i hvert fall ikke hva blår var før jeg undersøkte saken.

Pytt, pytt, er jeg nesten fristet til å si, men det bør man kanskje være forsiktig med? Her på begynnelsen av året var jeg en tur på Blindern og overvar en forelesning om banning. Meget lærerikt. Forresten, det er jo en viss ironi at Norges største universitet har et navn som antagelig betyr ’stedet som gjør folk blinde’. Nåja, nok om det og mer av noe annet. Pytt, pytt er nemmelig banning så godt som noe. Mye av banningen vår kommer jo av små, eller større, omskrivninger, og pytt, pytt er pytten det da. Ja, pølen altså – helvetes pøl. Verre å få vite var kanskje at det trivelige uttrykket Gurimalla også er et fyord. Det er nemmelig en forvansket uttale av ’Gud og Maria’. Noe som demonstrer med all ønskelig tydelighet at man bør utvise stor forsiktighet med sin omgang med ord. Det beviser kanskje også Aksel Sandemose sin påstand om at vi ikke bryr oss om å lære norsk, fordi vi tror vi kan det. Ja, Sandemose var i utgangspunktet dansk og da er jeg på en måte ved utgangspunktet for denne spalten også.

La meg utdype, en kollega gjorde meg oppmerksom på at jeg hadde benyttet det ikke ukjente uttrykket ’ugler i mosen’, og jeg innrømmer det gjerne – jeg ante ikke hva det egentlig betydde. Kanskje det dreide seg om dvergugler? Mose er jo ganske lave greier, for å si det sånn. Heldigvis hadde kollegaen min tatt seg bryet med å undersøke saken, han er grei sånn, og kunne opplyse meg. Jeg skal ikke være kjipere en at jeg deler med meg av min nyervervede kunnskap. Det dreier seg selvsagt ikke om verken ugler eller mose. Uglene er rett og slett en misforståelse av det danske dialektordet ’uller’, som betyr ulv. Misforståelsen dukket opp etter at ulven ble utryddet i Danmark. Siden vi er i Danmark så er jo mose mose, men på norsk blir det myr. Ulv i myra, altså, og dermed temmelig skumle greier. Kanskje vi skulle restaurere utrykket her i Østfold, til ’ulv i utmarka’ eller noe i den duren – bedre forslag motas med takk – her har vi jo ulv. Aner jeg ulv i utmarka?

SarpsborgAvisa
Det er mulig at de som står bak sidemålsforsøket i Oslo, ikke bare gjør det for å bli populære blant skoleungdom og at det er godt og grundig gjennomtenkt. Men de kunne lurt meg – for å si det sånn. Populært er det i hvert fall helt sikkert. Ja, det går altså i all enkelhet ut på å la noen utvalgte videregående skoler i Oslo være fritatt for skriftlig sidemålsopplæring. Som igjen vil si nynorsk, selv om det ofte påpekes at sidemål også kan være bokmål. Det er selvsagt sant i noen deler av landet vårt, men for de fleste, i det minste her i flatbygdene, er sidemål og nynorsk sak samme. Klart et slikt forslag er populært blant elevene, slippe fag, ferie, leksefri – sånt liker man å høre når man går på skolen. Ikke noe galt i det, i og for seg. Dessuten er det jo bare et forsøk, og ikke på fullt alvor. Tanken er visstnok at dersom man bare slipper dette hersens sidemålet, så blir man automatisk mye bedre i hovedmålet. Rar argumentasjon – det at man blir bedre i språk ved å arbeide mindre med språk. I alle fall gjelder det jo ikke i noen andre fag, det med å jobbe mindre for å bli bedre. Dessuten er det ingen forskning som viser at man blir dårligere i språk ved å forstå flere.

Tvert i mot, kan man kanskje si. En øver jo opp språkforståelsen sin generelt, ikke sant? En forholdsvis ny undersøkelse blant nordisk ungdom viser at de norske kommer best ut når det gjelder språkforståelse. Blant de nordiske språkforskerne er det ingen tvil; grunnen er selvsagt det språklige mangfoldet vi har med dialekter og ikke minst sidemålet i skolen. Så lenge det varer. Norskfaget styrkes på ingen måte ved at sidemålet fjernes, faktisk er det nokså tvilsomt om det styrker andre språkfag heller. Men det styrker min mistro til politikerne. For denne saken har også noen flere sider. Antagelig er all konsekvensanalyse gitt på båten i denne hastesaken. For har elevene virkelig fått god nok informasjon om hva det vil si å gå ut videregående skole uten fullstendig vitnemål? Ja, er det så nøye da, om en ikke kan skrive nynorsk? Kanskje ikke, men uten nynorsk på vitnemålet er det 110 kommuner, 4 fylker, 180 000 kommunale stillinger og 21 000 bedrifter man er utstengt fra å få jobb i. Så litt har det kanskje å si likevel? Men nå er det jo ikke så mange som skal rett ut i jobb etter videregående, så da så. Vel, så greit er det nok ikke likevel. Det er faktisk mange studium på universitet og høgskole de er utestengt fra også; lærerutdanning og journalistutdanning for eksempel. Selvsagt også alle norskfaga. Slik vil det også være så lenge bokmål og nynorsk er sidestilt ifølge norsk lov.

Mange mener mye om sidemålsopplæringa og den kan nok gjøre bedre enn den er i dag. Men et forsøk som dette fører neppe til noe, særlig siden ingen forskningsmiljøer engang vil nærme seg dette. Dessuten bør man vel gi annen informasjon til elevene enn: FRITAK NYNORSKmumleufullstendigmumlevitneharkmålmumleikkemmmjobb, IKKE NYNORSK!

This is the excellent foppery of the world, that,
when we are sick in fortune,--often the surfeit
of our own behavior,--we make guilty of our
disasters the sun, the moon, and the stars: as
if we were villains by necessity; fools by
heavenly compulsion; knaves, thieves, and
treachers, by spherical predominance; drunkards,
liars, and adulterers, by an enforced obedience of
planetary influence; and all that we are evil in,
by a divine thrusting on: an admirable evasion
of whoremaster man, to lay his goatish
disposition to the charge of a star! My
father compounded with my mother under the
dragon's tail; and my nativity was under Ursamajor;
so that it follows, I am rough and
lecherous. Tut, I should have been that I am,
had the maidenliest star in the firmament
twinkled on my bastardizing.

Som kjent var kristendommen i utgangspunktet en ganske liten jødisk sekt. Det betyr at de første kristne var jøder, og siden at de som ønsket å bli kristne først måtte konverterte til jødedommen. Langt senere valgte de som søkte seg til den kristne lære å omgå jødedommen, og de ble da av den grunn kalt hedningekristne. I oldtidens verden var jødene ikke en ubetydelig folkegruppe, det er vanlig å anslå folketallet til om lag fem til sju millioner. Romerriket på samme tid anslåes til ca. seksti millioner, så jødene utgjorde faktisk rundt 10 % av den totale befolkningen. De aller første kristne var altså jøder, helt først kan vi vel si at Jesu disipler var, og det vi har av kilder til Jesus-bevegelsen slik den var i Jesu egen levetid er begrenset. Det finnes praktisk talt ingen ikke-kristne kilder som kan fortelle noe om denne Jesus-bevegelsen fra utsiden, verken greske, romerske eller jødiske forfattere fra samtiden har lagt merke til eller brydd seg om de første kristne.

Det vi har er evangeliene og de er skrevet ned rundt førti år etter Jesu død, og kan derfor ikke akkurat regnes for øyenvitneskildringer. Etter førti år kan man heller ikke regne med at det var særlig mange som kjente Jesus som fortsatt var i live. Religionshistorikere legger vekt på å fremheve dette, og at evangeliene er litterære produkter og dermed er den Jesus vi møter der en litterær skikkelse som uttrykker den religiøse troen til forfatterne. Noe som selvsagt ikke betyr at han ikke kan ha vært en historisk person eller at er en historisk kjerne i evangeliene. Siden har mange fortsatt å forme Jesus i sitt bilde. Likevel er det enkelte ting det går an å utlede og regne for autentisk når det gjelder Jesus-bevegelsen slik den var mens Jesus stadig var i live. Det mest iøynefallende er dens radikalitet, det gies et tydelig bilde av en religiøs-sosial holdning som forkaster all etablert og konvensjonell moralitet. Det er ikke umiddelbart lett å se hvordan en slik grunnholdning kan skape dogmer. De var en gruppe som entydig markerte at den ville stå utenfor det etablerte samfunnet og den gjorde sin marginalisering til en dyd. Som det heter i Lukasevangeliet: ”Selg det dere eier, og gi pengene til de fattige.” Guds rike tilhører ikke de rike og mektige, men de fattige og utstøtte.

Hvorvidt det er slik i dag er det ikke mulig å svare ja eller nei på, sånn helt uten videre. Men det går kanskje an å hevde at enkelte av kirkens menn (og kvinner?) ikke akkurat er på de utstøtte sin side, i hvert fall ikke dersom de er praktiserende utstøtte. Selv de mest bokstavtro velger ut det de vil forstørre og gjøre viktig, samtidig som de glatt overser andre ting i skriften. Det skal visstnok være vanskeligere for en rik å komme inn i himmelen enn for en kamel å komme gjennom et nåløye, det er sågar en kjent skriftsted – likevel hører vi lite om det. Kanskje fordi det er så få praktiserende rike?

Jeg husker min første klubb veldig godt. Det var selvfølgelig en hemmelig klubb, og med ekstrem høy eksklusivitetsfaktor. Vi var nemmelig bare to medlemmer – forresten, var? Så vidt jeg vet har ingen av oss meldt oss ut ennå, men aktiviteten har vært ufattelig laber de siste tjueåtte åra. Vel, det var naturlig nok en detektivklubb som holdt på med mye spionering. En gang fulgte vi en mistenkelig mann rundt i Sarpsborg i timevis. Han hadde ikke begått så mye annet mistenkelig enn å gå med topplue, stakkar. Men det var mer enn nok for oss superdetektiver til ane både ugler og annet fjærkre i mosen. Til slutt gikk han inn i et hus, og vi noterte oss adressen i detektivboka vår. Vi lot det bero med det, men skulle noen i politivesenet være interessert, så tror jeg at jeg husker adressa ennå. Men mesteparten av tiden brukte vi i et tøft klubblokale på loftet, hvor vi planla store og gode gjerninger – og nøt vår eksklusivitet.

Det var den gang da, og ikke nå, det. Klart at det antageligvis finnes eksklusive klubber ennå, men klubber flest er alt annet enn eksklusive. Tenk bare på plateklubber, bokklubber, slankeklubber og porselensfigurklubber. En del av salgstrikset ligger kanskje i et forsøk på å få deg til å føle deg spesiell, men hvor spesiell er du dersom du pynter med en glassfigur hundrevis av andre også abonnerer på? Praktisk? – kanskje, eksklusivt? – neppe. Helt andre problemer dukker opp ved andre typer klubber. Ta nå bokklubber, ja det er kanskje lettvint å få bøker i postkassa, kan ikke nekte for det. Men hvem har vært medlem av bokklubb og ikke glemt å avbestille? Da sitter man jo der med en bok eller fjorten man egentlig ikke ønsket seg. Så er det jo dette med at andre bestemmer for en, jeg liker i hvert fall å velge selv. Dessuten er det jo så langt fra en spontanhandel som det overhodet går an å komme. Plateklubber med samleskiver av diverse artister er også en sak for seg. Det finnes vel neppe en perfekt samleskive? Ikke engang samleskiver med favorittartisten har det optimale låtutvalget, noe mangler alltid eller burde være byttet ut. Et utvalg basert på månedens hitlister tør jeg ikke tenke på en gang.

Det er nesten så man håper på en forespørsel fra en losje eller en herreklubb. Det burde i hvert fall borge for eksklusivitet og følelsen av å være spesiell. Jeg vet ikke helt hva de holder på med på sånne møter, men antagelig planlegger de store og gode gjerninger, og har det kult i et tøft lokale. Hemmelige tegn og ringer med kule symboler hører visstnok også med. Spionere på stakkars tilfeldige forbipasserende regner jeg med at de holder seg for gode til. Selv om det er bra artig, det kan jeg love. Men det er sånn at man må bli anbefalt for å få slike medlemskap, så det skjer vel antagelig ikke med det første. Det beste jeg kan håpe på er nok klubbmøter på jobben.

Kunst, liv og død i Juloriatoret av Göran Tunström.

För detta är människans privilegium: att dra seg undan tiden och orten.
(Victor Udde, Juloriatoret, s. 13)

Med litt uvilje kan Juloriatoret sies å omfatte en innledende merkverdighet av en kirkekonsert, en bit barndom, en sekvens groteske innslag, en bit litteraturkritikk, en marerittaktig drøm, en kunstferdig brevveksling.
(Hans H. Skei, Litterære lekeplasser, s. 135)

1
Einkvar tekst handlar fremst om seg sjølv, har eg lese ein stad. Hjå Michael Strunge, trur eg. Han har vel og lånt det ein plass. Men så det har jo blitt einslags postmodernistisk devise. Det metafiksjonelle er eit av dei viktigaste kjenneteikna på postmodernistisk litteratur . Ein postmoderne tekst vil vere oppteken av eigen form og av samanhengen mellom dikting og røyndom. ”…slike metafiksjonale elementer fins det mange av i romanen.” (Skei, s. 135) Såleis kan me lese Juloriatoret som ein postmodernistisk tekst.

Men boka til Tunström er ikkje ein sjølvoppteken tekst. Ein av mange prosjekt er ”…att ge de svaga röst.” (s. 208 ) Sitatet er frå eit av dei mest opplagde meta-innslaga i boka. Sidner er på vitjing i biblioteket til Selma Lagerlöf, for å sprette bøker så det ser ut som Selma har lese dei. ”…en kostelig litteraturkritisk digresjon.” (Skei, s. 146) Om det å vere forfattar seier ho vidare at: ”…man aldrig får överge en människa halvskapad! Man måste luta sig in mot den människans bankanda hjärta och notera andningens rytm, känna flimmerrörelserna i hennes ansikte.” (s. 210)

Dei er mange, dei svake som får ei røst i Juloriatoret. Me har Sidner Nordenson, som er meir eller mindre tilstades gjennom heile kronologien i romanen, me har Aron, Solveig og Tessa, Splendid, Fanny, Torin og Härliga Birgitta. Desse røstene får fortelje sine historier. Dette mangfaldet av stemmer gjer at me kan snakke om polyfoni i Juloriatoret. At desse røstene er så og seie jamstelte i romanen, byggjer opp under temaet. Det er fleire måtar å leve eit liv på. Men som me skal sjå, har desse menneska mykje felles. Og me har Victor Udde, forteljaren i teksten, som er sonen til Sidner og Fanny.

Victor møter vi i første del. Her er forteljingas nå og endepunkt. Victor skal framføre juleoriatoret til Bach i Sunne kyrke. Han vil setje ut i livet farmora si store draum frå 50 år tidligare. Såleis er ein sirkel slutta. Forteljaren blir etablert i første del, men me får ikkje vite noko om historia som kjem. Og forteljaren sjølv forsvinn mest heilt ut av teksten.
”En juni i början på trettitalet…” (s. 17), byrjar andre delen. Eit brot i forteljinga som kan forvirre lesaren. Korsangen i del ein blir halde fram av platespelaren i byrjinga av del to, og skapar eit ”hòl”. Men samanhengen tykkjest ikkje heilt klar. Ein skal vere ein oppmerksam førstegongs lesar for å merke at Victor er forteljaren her. Han stadfestar heller ikkje at han er forteljaren før side 213, ”…- ja, jag var född nu…”

Forvirringa blir snart gløymd. Ein blir drege inn i forteljinga. Men kvifor forteljast det? ”I Juloriatoret kjemper fortelleren med sin beretning for å finne sin egen historie og sin begynnelse, og teksten postulerer en forbindelse mellom sammenhengende fortelling og sjelelig sunnhet.” (Skei, s. 134) Dette er då forteljingas kvifor.

Victor må fortelje familien sin historie for å finne fram til seg sjølv. ”For familiens historie er også barnets historie. Det er en historie det er født inn i, og det må kjenne det for å vite hvem det er.” (Danielsen, s. 40) Så Victor har gode grunnar for å fortelje, men kvifor skal me lytte? Er ikkje dette ein individuell historie om kva for krefter og augeblink som har forma Victor sitt liv? Er det berre ”narrativt begjær” og vårt ibuande ynskje om samling rundt leirbålet som driv oss lesare vidare?

For å kunne svare må me sjå nærmare på kva som forteljast. Dei eksistensielle spørsmåla dukkar opp i skildringa av personane, i språket og i sjølve historia. Dei fleste historiene handlar om strategiar for overleving. Og dei handlar om flukt. Men ein flykt til noko betre. Gjennom å fortelje gjer dei det dei flyktar frå akseptabelt, og til ein del av sitt eige liv.

Forteljingane gjer perspektiv og erkjenning. Å skape seg eit levelig liv er nær knytt til det å kunne fortelje. Det negative blir sett som naudsynt for å vere menneske. Gjennom fantasi og skaparevne blir det balanse, gjennom draum og kunst ”vert ditt liv fullbyrda”.

DETTE LYT DU BERA
Dette lyt du bera:
at du ikkje strakk til,
at du var venglande fjør,
og ikkje oddtung pil
i den sterke vinden.

Du kleiv ikkje bergi,
rodde ikkje vatnet,
drap ikkje draken, -

du kom ikkje då ho,
den einaste, ropa.


Um du var snøa med snø,
driven med dogg,
slegen med regn,
skulde du kome.
Valund med hogde
hælsenar sat,

men gjorde seg venger;
du sat og smidde
leikor åt born.
I draumar fær du,

ender og gong,
kliva bergi,
ro vatnet,
drepa draken,
koma til henne.
Soleis vert ditt liv
fullbyrda.
(Olav H. Hauge, s. 101)

For meg handlar diktet til Hauge om mykje av dei same erfaringane som personane i Juloriatoret gjer seg. Livet sjølv er ikkje mykje å skryte av alltid. Ein må draume, fantasere, skape og fortelje for å gje livet samanheng. Dette er kunsten sitt prosjekt. Kunsten skal gje oss samanheng, innsikt og forståing. Eg trur at for mange kunstnarar kjem drivet til å skape frå dette. Å gje det skapte meining.

Litteraturhistoria gjer oss mange eksemplar på forfattarar med fragmentariske liv, som har skapt heilstøypte verk. Her skal eg berre kort nemne Hauge og Tunström sine psykosar, og Aksel Sandemose si stendige flukt frå kreditorar, koner og barn. Bruker ein alle sine krefter på å gjere livet samla og samanhengande gjennom kunsten, så er sjansane store for at kunstverket blir heilt og samla. Livet, ja det er ei anna historie.

2
Som allereie nemnd, er del ein forteljingas nå. Når Victor kjem tilbake til Sunne for å framføre juleoriatoret, er han ein dei gamle venane kan sjå i fjernsyn. Møtet med Egil Esping får han til å tenkje gjennom kva som formar eit liv. ”Vad i mig hade orkat? Vilka ögonblick är det som formar våra liv, vilka ansikten belysas av vårt medvetandes första bleka strålar och ger oss inriktning?” (s. 12) Victor trer fram som eit reflektert og søkande menneske. Første del slutar i jubel, ein jubel som ikkje kjenner sorga.

Same jubel innleier del to, og her startar kronologien som strekker seg frå tidleg 30-tal til tidleg 80-tal. Men jubelen er ikkje langvarig. Solveig syklar rakt i døden, trampa ned av kyr. Eit augeblink som aldri slutar. ”…ögonblick som aldrig upphör.” (s. 18) kallar Sidner det. Såleis er Solveigs død samstundes med alle hendingane i resten av romanen.

Døden er da samstundes med alle hendingane i våre eigne liv òg? At me ved vår moderne dyrking av ungdom prøver å nekte for at døden finns, ser me nok ikkje konsekvensane av. Eg skal ikkje påstå at auka psykiatri kjem av dyrking av ungdom. Men eg trur det er med på å gjere oss meir framandgjort. Døden er snar vårt einaste tabu.

Kvifor skal eg ikkje syngja om dauden?
Han er der daa alltid,
ja, vissar enn alt.
…
Naar du hev det so vondt
at du ikkje veit kvar du vil snu deg.
Naar du hev det so godt
at du ikkje veit om du hev styrke
til aa bera det.
Daa er dauden der
og vinkar med hondi.
(Aslaug Vaa, Dauden 1935)

For Sidner er mora si død den første innsikt i at det gode og sanne i verda er forgjengeleg. Ein evig påminning om at kjærleik og liv kan bli avbrote. Mora har i døden overgjett Sidner. Så resten av livet søker han etter eit venskap og kjærleik som kan vare. Verda og livet er vondt, men lindring finst i møte med andre, i eit anna menneske si famn.

I kunsten finst òg lindring. ”Men det gick att läsa. Att öppna en tjock bok och sänka sig ner i den.” (s. 43) Å lese noko han ikkje forstår gleder Sidner mest. Då veit han at det er ein verd framfor han, som han må nå. Litteraturen gjer han noko å strekkje seg etter. Lindringa han finn i kunsten er kan hende kaldare, men meir varig.

Det er vel gleda ved å ”sänka sig ner” i tjukke bøker som gjer at han deklamerer Dante mot blåsten, når Splendid dykjer opp på scena. Splendid er på epleslang og tykkjer Dante læt bra. Her byrjar eit nært og varmt venskap. Den evig pratande Splendid visar Sidner Sunne og introduserar han for Selma Lagerlöf og Fanny.

Selma Lagerlöf er ikkje den einaste forfattaren vi treff i Juloriatoret. Den før nemnde Dante, Swedenborg og Homers litterære ytringar jamstells med ytringane til romanpersonane og til Göran Tunström. Men Selma er i ein særstilling, sidan ho òg er ein romanperson og såleis høyrer med innanfor ramane til boka på ein særskilt måte. Ein av rollane til Selma Lagerlöf er å synliggjere distansen mellom liv og kunst. Det er dårleg samsvar mellom hennes haldningar i dikting og i liv.

Fanny er ikkje heilt i denne verda. Som mange andre i boka har ho søkt tilflukt i fantasien. Men der dei andre søker å bringe livet i samsvar med eigen forteljing, er Fanny heilt oppslukt i si. I del tre tar Fanny med seg Sidner til Göteborg for å høyre sin helt Sven Hedin. I Göteborg blir Fanny gravid med Victor. Som me skal sjå seinare, har Fanny si evne til å skapa ein fantasiverd mykje å seie i Victor sin oppvekst. Før me forlatar del to må me ha med nokre ord om Aron, faren til Sidner. Han kan ikkje godta at Solveig er død, og flyktar inn i psykosen. Solveig kjem stadig til han frå andre sida av døden. Death not ends it, som Jim Morrison uttrykte det. Han lever i livsløgna si og maktar ikkje å ta seg av dei levande.

Del tre utviklar seg langs to linjer. Den eine ender som sagt i Göteborg. Den andre er Aron sin slutthistorie. Fanny si fantasiverd med små vitjingar frå Selma Lagerlöf setjast opp mot den verda som brevvekslinga mellom Aron og Tessa skapar. Aron byrjar med amatørradio og kjem i kontakt med Tessa Schneiderman. Han trur ho er Solveig, eller ei ny Solveig. Det ender med at Aron reiser for å vitje Tessa på New Zealand. På turen forstår Aron at han lever på ein livsløgn, han kan ikkje leve med sin nye innsikt og tar sjølvmord.

I fjerde del dreier det seg mykje om tap. Torin mister sonen to gonger, og Härliga Birgitta mister ein teboks og ein barndom. Torin blir av Carina Zetterberg utpeikt som far til Gary, som han ikkje får treffe. Seinare får han vite at han har blitt lurt, og mister såleis sonen sin for andre gong. Men han finn lindring i famnen til Härliga Birgitta.

Forteljinga til Birgitta er, ikkje overraskande, ein forteljing om flukt. Men ho maktar å ta vare på draumen om eit paradis.
"Jag rymde med en stor barlast av hat, av hatets smitta, jag sålde mig framåt
men visste att jag måste leva tills jag en dag hittat detta Darjeeling: en plats
der allt var rent. Jag måste veta at en sån plats finns."
(s. 218)
Birgitta overfører sin draum på Torin og skapar kunstnaren Torin.
Så følgjer den i Juloriatoret allereie mykje omtalte dagboka til Sidner. Han har kalla dagboka si ”Om Smekningar” og den krinsar kring det erotiske. Sidner tykkjer seg berre ha Fanny og Gud å velje på. Men Fanny får han ikkje komme nær. Sjølvopptatt gjer han seg funderingar kring kvinna og kunsten. ”Två saker äro naturens goda: Smekningar och Musik. Men då allt strävar mot ett Enda skola dessa saker en dag gå samman till Ny Skapesle.” (s. 227)

Sidner mister heilt kontrollen i sin erotiske desperasjon. Han forgriper seg på Lell-Märta, som er ”…mindre vetande till Huvudet men inte till Kroppen.” (s. 243) Såleis hamnar han på dårehus. Funderingar kring sjølvmordet til faren, gjer at han bestemmer seg for å reise til New Zealand for å forstå. Difor kan han bli frisk. Han får på ny mål og meining, og noko å fullføre.

På New Zealand treffer Sidner Tessa. Andre verdskrigen er eit bakteppe for hennar tragiske historie. Ho har funnet seg ein krøpling til mann, som ikkje kan mishandla henne slik broren gjorde. Vel vitande om at ho er sterkare enn han, kan ho seie ja til frieriet. Tessa og Sidner trekkjas mot kvarandre, men når ikkje fram. ”Det är nu det svåra börjar…” (s. 298) seier Tessa berre. Mykje meir får me ikkje vite.

Så er me tilbake hjå Victor igjen, i ein ”…parfymeduftende lavendelkrydret virkelighet eller drøm…” (Skei, s. 148) Siste del av Juloriatoret tar for seg barndommen til Victor. Fanny vil lage eit underbarn av Victor. Den litle guten blir kledd i målarfrakk, ho vil gjere han til kunstnar, til ein liten impressionist. Alle draumane til Fanny skal bli verkeleggjorde gjennom Victor.
Sidner er utanlands og Victor spør naturleg nok når han kjem tilbake. Svaret Fanny gjer skal vise seg gripe hardt inn i kvardagen til Victor.
"-Du lille Telemachos!
Naturligvis var hon inte medveten om vad hon utsatte mig för när hon lade
denna mytens form runt mig. Som när man lägger en pepparkaksform i degen
och trycker till, så avskiljde hon mig från gatan, husen och det närliggande."
(s. 307)
Båe lever seg nå inn i Odysseen. Fanny elskar Sidner så lenge han er ein Odyssevs som kjemper seg heim eller er borte. Sjølv sluttscena der alle friarane drepas planlegger dei. Men Fanny har ingen friarar.

Victor har sine eigne grunner til å leve seg inn i Odysseen. ”Jag har ingen historia. Jag tvingas skapa den av fragment, av bilder av häftiga minnen, men jag behöver helhet.” (s. 309) Altså same prosjekt han har gjennomført som styrande forteljar gjennom heile Juloriatoret. Unnskyldande fortel han eit siste kapitel. Odyssevs må vende heim.

Sidner og Victor syklar ut i skogen. Myten faller av Sidner og Victor ser han som et menneske. Mytane faller, og Victor forstår at han har ein eigen historie.
"Vår historia hinner fatt oss och mig hann den ifatt denna dag i skogen, när
jag till min stora förvåning upptäckte att jag redan var född men inte varit
med och gjort något åt det, inte lyssnat, inte blivit en av tonerna. Jag var
redan född och hade inte märkt det. Livet hade pågått inte bara de femton
år som var mina egna då, utan tjugo tretti år ända bort til Solveigs död i en
vägkrök, en annan sommar, i ett annat rum. Där föddes jag. Där hade min
resa begynt. "
(s. 328)
Her får me ein forklaring på kvifor Victor fortel familien sin historie. Han må bli ein av tonane og han må skape heilskap. Boka slutar vakkert og i håp.

I slutscena får Victor og faren sjå Torin og Härliga Birgitta sitje nakne ved eit tjern i skogen. Dei høyrer musikk på ein reisegrammofon, Torin las ein bok og Birgitta målar akvarellar. Dei har funne sitt Darjeeling. Me som lesare sitter igjen fulle av håp og like oppstemde som Victor og faren.
"-Victor. Berätta aldrig för Torin, eller för någon, vad du sett! De behöver
detta kärlekens rum för sig själva. Nöj dig med att du vet. Att du och jag vet.
Nöj dig med att du har sett det, en enda gång. Vet, att sådant kan ske på
jorden. "
(s. 329)

EPILOG
Juloriatoret er ein enormt rik tekst, ein yt den ikkje rettferd om ein ikkje kjem tilbake til den. Helst mange gonger. Overståande gjennomgong rører berre ved ein brøkdel. Kva eg skal skrive om har ikkje vore eit problem. Det vanskelege har vore at eg må utelate så mykje. Eg tenkte meg å skrive mykje om det karnevalistiske, om polyfoni, om metafiksjon og det postmoderne. For kvar ting eg har nemnd har det vært ti andre ting eg har utelate.

Den største synda i så måte, er musikken. Den lyder gjennom heile boka. Juleoriatoret til Bach er start og endepunkt for historia si kronologi. På barneskolen skriver Sidner stiler om Bach. Ein gong han må lese høgt blir han så audmjuka at han slutar å skrive. Han begynner å lese i staden. Og spele piano.
”Hur långt in i musiken kan man komma? Är det möjligt att förbli därinne och slippa undan tiden?” (s. 228) skriver han i dagboka si nokre år seinare. Å trekkje seg ut av tid og stad er eit privilegium Juloriatoret slåst for til siste ord. Sidner gifter seg med Tessa og blir organist på New Zealand. I siste del seier han til Victor at han vil lære han å spele. Meir får me ikkje vite om det. Men når me treff den vaksne Victor, er han ein berømt dirigent.

Sidner gjer Victor eit råd gjennom dagboka si, som eg berre må ta med. Det får ikkje hjelpe at det må stå ukommentert. ”Om du, min son, vill leva, lev nära kvinnorna. Det är inte ett gott eller ett ont, men det är att leva. En millimeter, en sekund från deras sköten finns alla de sagor livet har att berätta.” (s. 227)

Ein annan ting eg ikkje tykkjer eg har fått nemnd nok, er kvifor Juloriatoret rører meg personleg. Noko av det har vel min eigen tekst avslørt. Boka oppvurderar dei vanlege menneska sine forteljingar. Det er verkeleg dei svake som for ei røst her. Men etter å ha lese historiene deira, ser me ikkje på dei som svake lenger. Aron og Fanny finn ikkje ut av det, men me tykkjer mest synd i dei. Mange av forteljingane til dei andre vitnar om store styrkeprov. Dei romanpersonane som kjem vidare, erkjenner at det tragiske er naudsynt for eksistensiell utvikling.

Gjennom å fortelje får dei satt spor etter seg. Dei finner sin plass i verda. Juloriatoret kan hjelpe oss lesare med å finne vår plass i verda. Som all god litteratur er den med på å gje oss eit språk og eit mønster for å lage våre eigne forteljingar. Eg må slutte nå, berre eit lite dikt til, om å finne sin plass verda.

MANGE ÅRS RØYNSLE MED
PIL OG BOGE
Det er den svarte prikken
midt i skiva du skal treffa,
nett den, der
skal pili stå og dirra!
Men nett der treffer du ikkje.
Du er nær, nærare,
nei, ikkje nær nok.
So lyt du gå og plukka upp pilene,
gå tilbake, prøva på nytt.
Den svarte prikken tergar deg.
Til du forstår pili
som stend der og dirrar:
Her er òg eit midtpunkt.
(Olav H. Hauge, s. 285)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
LITTERATURLISTE:
Danielsen, Ruth: Kulturbærende fortellinger, barn og skole (1997), Cappelen Akademisk Forlag
Hauge, Olav H.: Dikt i samling. 6. utgåva. (1994), Samlaget
Heggelund/Vold (red.): Moderne Norsk Lyrikk (1985), Cappelen
Lothe, Jakob (red.): Litteraturvitenskapelig leksikon (1998), Kunnskapsforlaget
Skei, Hans H.: På litterære lekeplasser. Studier i moderne metafiksjonsdiktning (1995), Universitetsforlaget
Tunström, Göran: Juloriatoret (1983/2000), Albert Bonniers Forlag
Wellek/Warren: Theory of literature (1942 og seinare), Harcourt Brace Jovanovich